Jak wabi zło?

Z jakiego powodu dobrzy ludzie czynią zło? To egzystencjalne pytanie przewija się przez tysiąclecia a nadal brakuje na nie klarownej i jednoznacznej odpowiedzi. Jedno jest pewne - stworzyliśmy sobie czarno-białą koncepcję ludzkiej natury. Albo człowiek jest dobry albo zły.

Dodatkowo prawie każdy z nas chce być tym dobrym i paradoksalnie prawie każdy myśli, że jest dobry. Dlaczego więc zdarza się, że mili, sympatyczni i porządni ludzie dopuszczają się czynów makabrycznych i niegodziwych? Co sprawia, że normalna społeczność czyni rzeczy, o które nigdy by się nie podejrzewała?

Psychologia zła według Philipa Zimbardo

Jeden z czołowych amerykańskich psychologów, Philip Zimbardo, wywołał prawdziwą burzę. Oskarżył administrację prezydenta Busha o to, że w irackim więzieniu w Abu Ghraib niedaleko Bagdadu, stworzyła warunki sprzyjające psychicznemu i fizycznemu znęcaniu się nad więźniami. W 2004 roku świat obiegły szokujące zdjęcia. Przedstawiały one Irakijczyków maltretowanych przez rozbawionych amerykańskich żołnierzy. Irakijczycy byli nadzy, upokorzeni, z czarnymi workami na głowie oplątanymi drutem, zaszczuci przez psy, zmuszani do stania w niewygodnych pozycjach i udawania aktów seksualnych. Zimbardo oskarża Busha, że poprzez prowadzoną przez niego politykę, narzucaną ideologię, niewłaściwe wykorzystanie prawa, specyficzne wydawanie rozkazów jak torturować jeńców, stał się kreatorem przemocy i współwinnym szatańskich czynów popełnionych przez amerykańskich żołnierzy.

Psycholog dowodzi, że mylimy się co do istoty zła, uważając, że jest ono cechą. Ślepo wierzymy, że zła dopuszczają się jedynie psychopaci i sadyści. Ale tak naprawdę to nie wewnętrzne predyspozycje, ale sytuacja w jakiej się znajdujemy, sprawia, że każdy człowiek może robić straszne rzeczy. Takie, o jakie nawet nigdy nie był by skłonny się posądzać. Według Zimbardo, najczęściej zło czynią normalni, zwyczajni ludzie i każdy w pewnych warunkach może przejść na tzw. ciemną stronę. Dlatego też podjął się obrony jednego z amerykańskich żołnierzy, oskarżonego o znęcanie się nad więźniami sierżanta Ivana Fredericka.

Zimbardo dowodzi, że sierżant był zupełnie nieświadom tego, jak stopniowo ulegał pokusie zła. Frederick jest zupełnie normalnym człowiekiem. Odznaczono go 9 medalami za wzorową służbę. Kocha amerykańską flagę, salutuje przed nią i nawet teraz, gdy odbywa karę w więzieniu, gotowy jest oddać życie za swój kraj. Psycholog uważa, że sierżant jest winien postawionych mu zarzutów, ale jego zachowanie było konsekwencją sytuacji, w jakiej się znalazł. Stawia tezę, że transformacja Frederica - z wzorowego amerykańskiego żołnierza do człowieka zadającego ból muzułmanom - spowodowana jest przez następujące czynniki: strażnicy nie zostali przeszkoleni do tego rodzaju służby, nie mieli jakiegokolwiek nadzoru ze strony osób wyższych rangą, panował chaos, niepewność, strach i stres. Niegodziwe czyny sierżanta Fredericka i innych nie są przejawem ciemnej strony ludzkiego charakteru - to po prostu prawidłowość ludzkiej natury, która pokornie ulega siłom zła w określonych sytuacjach i sprzyjających warunkach.

Dlaczego normalny człowiek staje się bestią?

Podążając za teorią Philipa Zimbardo, możemy próbować odpowiedzieć na pytanie dlaczego dobry człowiek staje się zły? Posłużmy się przykładem doskonale znanym wszystkim - osobą Osamy ibn Ladena. Z licznych dowodów i relacji wynika, że przed 11 września obraz Osamy nijak ma się do wizerunku potężnego terrorysty. Ibn Laden był skromnym mężczyzną, pomagał ubogim. Co prawda w swoim postępowaniu był fanatyczny do granic rozsądku (może nawet i poza nimi), ale jednocześnie nigdy nie ujawniał zbrodniczych instynktów. Co więc wpłynęło na to, że zwyczajny człowiek rzucił się do krwiożerczej i tragicznej walki z Ameryką? Czy spowodowała to sytuacja, którą stworzyła polityka amerykańska? Brak jakiegokolwiek wyczucia USA w drażliwych sprawach świata muzułmańskiego - zamiast pomniejszania szeregów terrorystów, namnaża je. Czy bin Laden uznał zajęcie dwóch świętych meczetów przez zachodnich - niewiernych za swojego rodzaju okupację? Czy to właśnie ta sytuacja wyzwoliła w nim pokłady agresji i sprawiła, że zaczął czynić zło? Dlaczego tacy ludzie jak Osama bin Laden czy Adolf Eichmann (koordynatora deportacji Żydów w III Rzeszy - prywatnie, o czym świadczą niezbite dowody - osoba pełna dobroci i miłości do rodziny) stają się zbrodniarzami? Jak na razie (niestety) pozostaje to dla nas tajemnicą.

Może to dlatego, że - jak piszą choćby Hannah Arendt czy Zygmunt Bauman - zło jest w gruncie rzeczy banalne i nie ma człowieka, który w specyficznych, sprzyjających złu warunkach mu się oprze...

Skąd tyle z zła?

Rok 1939, wrzesień, początek wojny, jej przebieg i skutki zna każdy z nas. Niesienie śmierci milionom niewinnych ludzi przez innych. Auschwitz-Birkenau - miejsce pamięci o ludzkim cierpieniu, nie mające sobie równych w historii, kaźnie i niezliczone zbrodnie. Bośnia, Jugosławia, Czeczenia i obozy, które stały się wyrafinowaną metodą zagłady ludzi... Izrael. Izraelska armia i Palestyńczycy należący do radykalnych ugrupowań utrzymujących bazy w Libanie, 28 maja 2006 roku wymieniają się ciosami... Giną niewinni ludzie!

Po drugiej wojnie światowej nic się nie zmieniło. Na świecie nadal trwają wojny, całe społeczeństwa zabijają się wzajemnie. Niszczą własne życie, by bronić idei? Tylko, czy rzeczywiście słusznych, skoro walka o nie pozbawia życia niewinnych ludzi.

Teraźniejszość. Warszawa, maj 2006 rok - miasto obiega wiadomość o człowieku z siekierą w tramwaju, który okaleczył kilka osób. Strach. Kwiecień 2007 - tragedia w na uczelni w amerykańskim stanie Wirginia (szerzej o tej sprawie >> ZOBACZ). Uzbrojony mężczyzna wszedł na teren uczelni i zaczął mordować swoich kolegów. Zginęły 33 osoby. W szkołach dzieci dokuczają i znęcają się nad innymi, co w skrajnych przypadkach prowadzi do tragicznych samobójstw.

Chcemy myśleć, że dobro czynią tylko prawi ludzie.

O ludziach, którzy dokonują zła, chcemy myśleć jako o bestiach, których powinniśmy się wystrzegać. Ale pamiętajmy, że nie doceniamy wagi sytuacji społecznej i okoliczności (politycznych, społecznych, ideologicznych). Zakładamy, że ludzie zawsze są tacy sami i że są tacy, jacy są, z natury.

Więc może nie warto budować sprzeczności: czarne - białe, dobre - złe? Nie wiem, czy jest sens pytać: kto jest dobry, a kto zły, kto jest idealny, a kto podły. Trzeba raczej pytać, jakim człowiekiem się bywa; kiedy ludzie bywają dobrzy, a kiedy nie. W jakiej sytuacji stają się wzorowymi społecznikami, a kiedy przybierają postać Mefistofelesa. Bo przecież każdy z nas ma potencjał, by być dobrym.

Katarzyna Witak
(katarzyna.witak@dlastudenta.pl)