Cyganie, jacy są, każdy wie

Jeśli ściskając kurczowo teczkę zmieniasz wagon tramwaju, do którego dosiada się grupka młodych Cyganów i wzdrygasz się na samą myśl o „brudnych”, rozwrzeszczanych cygańskich dzieciach, nie martw się – nie stanowisz wyjątku. Niestety.

Według badań CBOS-u 69% Polaków deklaruje niechęć wobec Cyganów. Nacja ta znajduje się również na szarym końcu w rankingu sympatii Polaków do przedstawicieli innych narodów. Ksenofobia? W dodatku zbiorowa, gdyż podobne wyniki uzyskano przeprowadzając badanie także w innych państwach europejskich. Na jednym z czeskich osiedli przez pewien czas funkcjonował nawet mur oddzielający cygańską część dzielnicy od „normalnej”. Został jednak wyburzony wskutek protestów napływających z całej poprawnej politycznie Europy. Czym zatem Romowie zasłużyli sobie na zbiorową nienawiść? Niegdyś tajemniczy i egzotyczni bajrońscy bohaterowie opowieści ludowych, obecnie wywołują u większości z nas niemal wyłącznie negatywne skojarzenia.

Historia bez happy endu

Każde dziecko wie, że Cyganie nie mają swojego państwa, na tym jednak zazwyczaj nasza wiedza się kończy. Naród cygański wywodzi się z terenów Indii, skąd około IX wieku rozpoczęła się jego niekończąca się wędrówka po świecie. Od początku migracji zarabiali na życie muzykowaniem, do ich głównych zajęć dołączyło wkrótce wróżbiarstwo, sztuczki magiczne, kowalstwo oraz handel końmi. Obecnie Romowie zamieszkują 6 kontynentów, jednak ich ilość na świecie trudno jest oszacować i oscyluje w granicach 2-10 milionów.

Od początku swych wędrówek Cyganie spotykali się z prześladowaniami. Oskarżano ich o sprowadzanie różnych chorób, między innymi dżumy. Niejednokrotnie w krajach europejskich próbowano ich asymilować – osiedlano na siłę, zmuszano do pracy na roli, zakazywano handlu. Już w 1505 roku we Francji Ludwik XII groził im banicją. Kolejni władcy narzucali nowe obowiązki, zakazy i ograniczenia. Napoleon Bonaparte wysłał Cyganów na przymusowe roboty, natomiast w XVIII i XIX wieku urządzano w Europie polowania na Romów. Największy pogrom miał jednak miejsce w czasach hitlerowskich. Holokaust pochłonął co trzeciego Żyda. W przypadku Romów ofiarą śmiertelną obozów koncentracyjnych padł co drugi przedstawiciel nacji.

Aż trudno w to uwierzyć, ale także w dzisiejszych czasach stosuje się hitlerowskie praktyki, takie jak sterylizacja kobiet romskich bez ich wiedzy i zgody przy porodzie w szpitalu. Przypadki takie znane są na przykład na Słowacji, gdzie próbowano się w ten sposób pozbyć ciężaru, jaki stanowią wielodzietne rodziny romskie dla opieki społecznej.

Jak malowany ptak

Co oznacza piętno odmienności wie każdy, kto czytał Malowanego ptaka Jerzego Kosińskiego. Opowieść o tragicznych losach chłopca o odmiennej niż całe otoczenie karnacji, poprzedzona jest historyjką o hodowcy ptaków, który czasami malował pióra jednego z nich na kolorowo i pozostawiał na pastwę pozostałych osobników. Przez swoją odmienność malowany ptak ponosił niemal natychmiastową śmierć. To odwieczna reakcja na jakiekolwiek przejawy odmienności – ktoś, kto nie daje się sklasyfikować według powszechnych w danym środowisku norm, poniekąd z góry skazany jest na klęskę.

Warto także przybliżyć schemat tworzenia się stereotypu. Według definicji prof. Bogdana Wojciszke, „stereotypy to uogólnione (i uproszczone) obrazy grup ludzi wyodrębnionych na podstawie jakiejś łatwo dostrzegalnej cechy, jak rasa, płeć czy narodowość”. Łatwo dostrzegalną cechą jest też hałaśliwość, skłonność do rozrabiania czy przewaga ludzi ciemnoskórych nad białymi w grupie handlującej podrobionymi perfumami w przejściu podziemnym obok Galerii Dominikańskiej. I pomimo że nigdy nie gościliśmy w żadnym domu cygańskim, nie przyjaźniliśmy się z Romami, nie rozumiemy, o czym ze sobą rozmawiają – skłonni jesteśmy wydawać osądy, iż Cyganie są tacy i owacy. Skądś to znamy?

Kiriwo i „Prom”

Z powszechną w społeczeństwie skłonnością do uogólniania zgadzają się moi rozmówcy. 26-letni Pit jest didżejem. Choć jest Polakiem, wychował się wśród dzieci romskich – na swoim podwórku nie miał się z kim bawić, chodził więc na podwórko cygańskie. Został zaakceptowany przez społeczność romską i nauczył się, zupełnie naturalnie, ich języka. Kontakty z cygańskimi znajomymi utrzymuje po sąsiedzku do dziś. Aby mógł zostać świadkiem na romskim ślubie, mianowano go tytułem „kiriwo”, co oznacza mniej więcej „ziomka, kuzyna”. Jest to jedno z wyższych tytułów, jakie może otrzymać nie-Rom w cygańskim klanie.

Piotr Bogusławski prowadzi natomiast świetlicę środowiskową na Brochowie – dzielnicy Wrocławia znanej z bardzo licznej społeczności romskiej (około 3 tys.). Jest to jedna z pięciu świetlic Fundacji Integracji Społecznej „Prom”. Tworzy ją zespół młodych ludzi, którzy zrobili dla wrocławskich Romów chyba najwięcej.

Cyganem być

Odwiedzam Pita w jego mieszkaniu w śródmieściu. Pokazuje mi okno sąsiadów-Cyganów, przez które widać błyszczący kryształowy żyrandol. Duża rodzina zasiada do stołu. Bardzo chciałam porozmawiać z kimś ze znajomych Pita, niestety nie udało mu się nikogo nakłonić. Są bardzo nieufni, nie mniej niż Polacy wobec nich – ta spirala sama się nakręca. „To bardzo hermetyczna grupa, ale do tego przyczynia się stała nagonka na nich” – mówi Pit. Sam kiriwo może jednak opowiedzieć bardzo dużo na temat Romów i ich zwyczajów, być może nawet więcej od nich samych. Cyganów wiąże bowiem szczególny kodeks postępowania – Romanipen, narzucający ramy pewnych tabu. Za zbyt długi język można nawet zostać wykluczonym ze społeczności.

Pit obala stereotypy jeden po drugim, niczym domino. Bieda? Nigdzie nie widział takiego przepychu, z jakim urządzone są domy jego romskich znajomych. Lenistwo? Może i Cyganie nie są zbyt pracowici, ale nigdy nie ustają w kombinowaniu, co by tu zrobić, żeby było lepiej. Hałaśliwi? Owszem, ale to jest cecha ich języka, a nie awanturniczość – często sąsiedzi wzywają policję zgłaszając domowe kłótnie, podczas gdy rodzina Romów zwyczajnie rozmawia przy stole. „Mówią głośniej, gdyż w ten sposób podkreśla się ważność wypowiedzi” – mówi Pit. Złodzieje? W dawnych czasach, gdy tabory zatrzymywały się na wsiach, Cyganie kradli głównie żywność. Opinia rzezimieszków przylgnęła do nich niestety na stałe. Oczywiście nieprawdą byłoby stwierdzenie, że obecnie Romowie nie kradną. Tak samo jak stwierdzenie, że nie kradną Polacy.

Szkoła i co dalej?

Brak wykształcenia to jeden z największych zarzutów stawianych Romom. Pomimo że władze PRL-u zarządziły w latach 60-tych zakaz podróżowania taborami, Cyganie wciąż migrują, co nie ułatwia edukacji. Tę opinię podziela także Piotr Bogusławski. Pit jeszcze dodaje: „Ile razy dziecko usłyszy od początku szkoły <>? Niełatwo to wytrzymać.” Poza tym nie wyrobiono w nich nawyku nauki, nikt w domu nie wymaga od nich odrabiania lekcji. Do edukacji nie za bardzo jest także w stanie zachęcić Fundacja, pomimo dobrych intencji.

Po ukończeniu zwykle kilku klas podstawówki Cyganie zajmują się już tylko pracą – najczęściej w rodzinnych interesach, nie zawsze jasnych nawet dla członków Fundacji. Według Pita najpowszechniejsze zajęcie to szeroko rozumiany handel. Wcześnie zakładane są rodziny, co wynika zarówno z tradycji, jak i niskiej średniej długości życia Romów. Praktykowane są dwa rodzaje zawierania małżeństw: za zgodą rodziców oraz wbrew ich woli, czyli „z porwania”. Cyganie są niezwykle rodzinni, do tego stopnia, że w cygańskim domu w salonie nie ma miejsca na telewizor (stoi na przykład w przedpokoju), bo tam siedzi się z rodziną i rozmawia.

Zdarzają się oczywiście Romowie kończący wyższe studia. Pit twierdzi, że rodzina popiera taką edukację, która przyniesie w przyszłości dobre zarobki – mile widziane są wszelkie kierunki artystyczne, bo to leży w cygańskiej naturze. Zaś w Fundacji „Prom” porad prawnych udziela Romka – studentka prawa.

Samowolka, ale szacunek do starszych

Zarówno Piotr Bogusławski, jak i Pit podkreślają, iż w przypadku Cyganów mamy do czynienia z zupełnie inną kulturą, którą powinniśmy spróbować zrozumieć, a przede wszystkim uszanować. Wówczas zwalczenie stereotypów byłoby łatwiejsze, gdyż niezbędna jest współpraca z obu stron – romskiej i polskiej. Bogusławski jest przeciwnikiem asymilacji, która jest jego zdaniem krzywdząca. I choć sam nie jest w stanie przyjąć wielu elementów kultury romskiej, to odkąd zaczął pracować na Brochowie, wiele stereotypów padło.

Wychowanie w rodzinach cygańskich różni się bardzo od modelu polskiego. Dzieci romskie często sprawiają wrażenie pozbawionych jakiejkolwiek kontroli, Piotr Bogusławski zaznacza jednak, że raczej nie trafiają do pogotowia opiekuńczego ani domów dziecka. Javier Urra w artykule o agresji dzieci wobec dorosłych (La Vanguardia) dodaje, że problem taki w rodzinach cygańskich nie istnieje, gdyż Romowie od wieków traktują starszych z wielkim szacunkiem.

Warto wyłowić chociaż grupkę

Piotr Bogusławski nie ukrywa, że kontakt z dziećmi romskimi jest trudniejszy, począwszy od bariery językowej – choć na ogół idąc do szkoły dzieci znają polski, to jednak w domu mówi się po romsku. Natomiast współpraca Fundacji z rodzicami jest raczej nikła – dzieci same przychodzą do świetlicy. Organizowane są za to kolonie integracyjne dla Romów i Polaków, na które jeżdżą całe rodziny.

„Nasi wychowankowie potrzebują dużo ruchu” – mówi opiekun świetlicy. Dlatego w jej ramach prowadzone są różne zajęcia sportowe, między innymi break dance. Funkcjonuje także drużyna hokejowa prowadzona przez Józefa Masteja, działacza społecznego i Prezesa Stowarzyszenia Romów we Wrocławiu. Fundacji udaje się niestety wyłowić i pobudzić do aktywności jedynie garstkę Cyganów, działacze są jednak dumni z efektów – Piotr Bogusławski z entuzjazmem opowiada postępach Łańka, chłopca sprawiającego niegdyś kłopoty, który po przeniesieniu do innej szkoły odnosi sukcesy i jest nawet wolontariuszem Fundacji.

Rom czy Cygan?

„Zdecydowanie Cygan” – odpowiada na moje pytanie Pit. Tak przynajmniej sami o sobie mówią jego znajomi. „Rom” to nazwa własna nadana przez samych Cyganów (oznacza „żonatego mężczyznę”) prawdopodobnie dlatego, że przez lata nazwa „Cygan” nabrała pejoratywnego wydźwięku. Jakiej zatem nazwy powinniśmy używać, aby nikogo nie urazić? Według Piotra Bogusławskiego, wszystko zależy od kontekstu oraz tonu, w jakim się wypowiadamy. „To nie ma aż takiego znaczenia” – mówi. Ja proponuję zawsze pamiętać: przede wszystkim człowiek. Bez względu na nazwę czy pochodzenie.

Julia Słonina
julia.slonina@dlastudenta.pl

Żródła:

L. Mróz (1992) Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa
Wojciszke B. Dane i pseudodane w ocenianiu ludzi [w:] Kofta M., Szustrowa T. (2001) Złudzenia, które pozwalają żyć, Warszawa
pl.wikipedia.org
www.cbos.pl
www.p-rom.info
onet.pl

Tekst został zrealizowany przy współpracy z Fundacją Integracji Społecznej „Prom”, ul. Podwale 13, tel. (0-71) 359 29 21
www.p-rom.info
www.fundacjaprom.pl

Specjalne podziękowania za pomoc dla Piotra Bogusławskiego („Prom”) oraz Pita.